Verslag inmeten en fotograferen Tolsende (2020)

De provincie Zeeland en de gemeente Reimerswaal hebben het werkveld Archeologie van Erfgoed Zeeland opdracht gegeven om het verdronken dorp Tolsende in kaart te brengen.
De archeologen van Erfgoed Zeeland hadden daarbij hulp nodig en dan is de afdeling AWN Zeeland graag bereid de helpende hand uit te steken. Vier leden, te weten Aagje Feldbrugge, Norbert van den Berg, Adri de Koeijer en Connie Dekker stonden maandag  7 september 2020 samen met de archeologen Robert van Dierendonck, Hans Jongepier en Marijn van de Glind op de dijk met uitzicht over de Oosterschelde te wachten op het moment dat het water ver genoeg teruggetrokken was tot dat de fundamenten van Tolsende  te zien waren. Ongeveer een uur voor laag water was het zo ver. We zagen de eerste fundamenten verschijnen en konden die, wadend door een dun laagje water met twee kruiwagens vol gereedschap, bereiken. Je zou denken dat het gemakkelijk gaat door een dun laagje water, maar dat was niet zo. Het eerste stuk door het water heeft een harde ondergrond, maar daarna wordt het slib en dat loopt zwaar. Dus eerst even uitrusten op een fundament en dan aan het werk en zo deden we dat in die week nog drie keer.

Tolsende is één van de verdronken dorpen aan de Schelde, de huidige Oosterschelde, die na de Allerheiligenvloed, op 2 november 1532, verdwenen in de golven. De Allerheiligenvloed was niet de enige stormvloed die deze dorpen trof. Daarvoor was het gebied al meerdere keren overstroomd. Op 5 november 1530,  “St. Felix quade saterdach”, werden de dorpen zwaar getroffen maar toen herstelden de bewoners, zo goed en zo kwaad als het ging, de schade. De vloed van 1532 haalde een streep door het herstelwerk. Van opbouwen was geen sprake meer. Waren de gebouwen te erg vernield? Waren er veel mensen verdronken of waren de bewoners naar elders vertrokken? We weten het niet. Schriftelijke bronnen zijn er weinig. Tekeningen van het dorp zijn er ook niet. Wel oude kaarten, maar die zijn niet nauwkeurig voor wat betreft de bebouwing, wel wat de ligging betreft. Zie afb. 1.

In de loop der jaren is er door diverse mensen gezocht tussen de overblijfselen van Tolsende. Er zijn daarbij zeker archeologische vondsten gedaan en een deel daarvan is gemeld. Helaas hebben niet alle zoekers hun vondsten gemeld  zodat er ongetwijfeld nog ergens fraaie vondsten staan te pronken in een vitrinekast. Er gaan geruchten dat schatgravers bij laag water regelmatig zijn gesignaleerd.

De fundamenten konden een schoonmaakbeurt goed gebruiken. Na veel schrapen en bezemen lagen ze er duidelijk zichtbaar bij.
De steenmaat werd opgetekend, de muurdikte bepaald en de diepte van het fundament ingemeten. De fundamentdiepte ging op diverse plaatsen tot 7 of 9 lagen. Er was op de kleilaag gefundeerd. Zie afb. 2a en 2b.

Het  aantal fundamenten was meer dan verwacht. Ook in afmeting waren er grote verschillen. Veel fundamenten liggen tegen elkaar aan en vormen een structuur. In totaal zijn ongeveer 36 structuren ingemeten.
De maten van de fundamenten verschillen nogal. Er zijn er van 2 meter, maar ook van 10 tot 15 meter lang en de breedte varieert van 0.30 tot 1.60 meter.
De bakstenen van de fundamenten hadden verschillende maten. Het merendeel was 25 cm lang, 12 cm breed en 5 a 6 cm dik. Een enkel fundament had stenen van 30 cm lang en 14 cm breed. Dit zijn de oudste stenen.

Bijzonder was de vondst van een aantal grote, enigszins grillig gevormde natuurstenen die achter elkaar geplaatst waren. Waarschijnlijk is het een pad geweest dat met een flauwe boog liep in de richting van de Schelde.

Naast het inmeten van de fundamenten moesten er ook 23 boringen worden gezet. Dat gebeurde in week 39, van 21 tot 24 september. Ook in de weken daarvoor was er al geboord. Het is gemakkelijk als er twee mensen zijn bij het boren, een archeoloog en een assistent van de AWN en dat waren Norbert van den Berg en Connie Dekker. Hans Jongepier boorde en de hulpkrachten hielpen met het omhoog trekken van de boor als die erg vast zat en noteerden de boorgegevens. De boringen gaven een bijna identiek beeld van de grondlagen: een dun laagje slib van 5 centimeter en daaronder een kleilaag met een gemiddelde dikte van ruim 1 meter. Dit alles lag op een veenpakket. Dit veenpakket was, als het intact was,  ongeveer 1.50 meter dik. Zie afb. 3.

De fundamenten van Tolsende deden ons verbaasd staan over het aantal en de grootte van de bouwwerken. Ook waren er fundamenten bij waarvan iedereen begon te gissen wat het wel geweest zou kunnen zijn, zeker als het om halfronde smalle muren ging die tegen bredere funderingen aangeplakt zaten.
De grondboringen gaven een redelijk constant beeld en het was duidelijk dat Tolsende niet op een kreekrug was gebouwd.

Na een week hard werken in prachtig weer was iedereen tevreden over het resultaat. De getijden in de Oosterschelde mogen hun werk weer doen en Tolsende bedekken met een laagje zand en slib. Tolsende is bekend. Nu is het voor iedereen verboden terrein.

Connie Dekker